AKARSULAR

[aysien]

AKARSULAR
a) Akarsuyun olusumu : Yeryuzundeki yataklarin degisik buyukluklerdeki yataklar icerisinde su toplanir ve bu yatak boyunca akmasina akarsu denir.
- Akarsularin, kucuklerine dere denir. Buyuklerine ise cay, nehir denir.
- Akarsuyun, ciktigi yere kaynak. Akarsuyun aktigi yere yatak denir.
- Akarsuyun birim zamanda aldigi yola akarsuyun hizi denir. Bu hiz mualine denilen aracla olculur.
b) Akarsuyun aglari, Su bolumu ve Akarsu Havzalari : :
- En kucuk dereden ana ýrmaga kadar bir akarsuyun beslenme havzasý icinde tum kollariyla birlikte olusturdugu su yolu orgusune akarsu agi denir.
- Havzalari birbirinden ayiran dogal sinira su bolumu cizgisi denir.
- Akarsuyun denize ulastirabilen havzalara acik havza, ulastiramayan havzalara ise kapali havza denir.
c) Akarsuyun debisi ve rejimi
- Bir akarsuyun her hangi bir yerindeki enine kesitinde bir saniyede gecen suyun m3 cinsinden miktarýna debi denir.
- Bir akarsuyun debisinde yil boyunca degismeye rejim denir.
d) Selintiler ve Akarsular
- Yuzeyleri kaplarcasina akan sulara selinti denir.
- Bir akarsuyun asindirma gucu; su miktari, egim, bitki ortusu, akis hizi, yuk miktaridir.

A) Turkiye'de Selintilerin Olusturdugu Asindirma ve Biriktirme Sekilleri
a) Kirgibayir : Kimi yerleri yuksekce, kimi yerleri yarintilar biciminde olan sekillere denir. (Nevsehir yoresi)
b) Peri Bacalarý : Volkan tuflerinin yaygýn oldugu bir arazide sellenme sonucu oluþmuþ yer þekilleridir. Üstteki dirençli kayalar aþýnmadýðý için sapka þeklinde bir gorunum oluþmuþtur. (Afyon)
c) Birikinti Konileri : Bir dag yamacýnda asagiya inen akarsuyun egimi azaldiginda tasima gucude azalir ve tasidigi aluvyonlari koni seklinde biriktirir. Buna denir.
- Birikinti konilerinin birlesmesiyle olusan ovalara Dag etegi ovasý denir.
B) Akarsularin Asindirmasi ile Olusan Yer Sekilleri
a) Vadiler : Ýçinde akarsularýn aktýðý, kaynaktan aðza doðru sürekli iniþli olan uzun çukur alanlarýdýr. Dört çeþit vadi vardýr
- V vadi; V harfi biçimindeki vadilere denir.
- Tabanlý vadi; orta çýðýrlarda;eðim az, su miktarý fazladýr. Derinlemesine hem de yanlamasýna aþýndýrma yapar.
- Yayvan Vadi; yanlama, aþýndýrma ile vadi yamaclarý asinip yatiklarsir.
- Yarma vadi; Bir duzlukte akmakta olan akarsu, önüne çýkan kabarikligi dar ve derin bir bicimde yardýktan sonra yeniden duzeyi cikarsa olur.
- Kanyon vadi; cozunebilir taslarin bulunduðu arazilerde akarsu bir yandan aþýndýrma yaparken bir yandan da taþlar coker. Sonucta dar derin ve dik duvarli vadiler olusur.
b) Dev Kazaný : Akarsularin, caglayan ve cavlanlarin yaparak dokuldukleri yerlerde, asinma sonucu olusan cukurluklara dev kazani (buget) denir. Turlu Buyuklukte olabilir.
c) Sekiler : Akarsularýn iki yakasindaki yamaclarda gorulen basamak bicimindeki yer sekilleridir.. bu derinlestirme sonucu eski vadi tabani yukarida bir basamak halinde kalir ki buna seki denir.
d) Yontuk duzler (Peneplen) : Akarsularin asindirma faaliyetlerinin son doneminde olusan dalgali duzluklere denir.


C) Akarsu Biriktirmesi ile Olusan Yersekilleri
Akarsu biriktirmesi sonucu olusan baslica sekiller sunlardir;
a) Deltalar : Akarsuyun gole yada deniz ulastigi yerde, tasidigi aluvyonlari biriktirmesi sonucu olusur.
Bir deltanin olusabilmesi icin;
- Akarsuyun belli buyuklukte olmasi
- Denizin cok derin olmasi
- Kiyi boyunca guclu akýntýlarýn olmamasý gerekir. (Çukurova, Bafra)
a) Birikinti Ovasý : Ýç kisimlardaki alanlarin aluvyonlarla dolmasi sonucu olusur. 2 cesittir.
- Dað içi ovalarý : Daglik alanlarýn ic kisimlarda az egimli yerlerde, karstik canaklarda ya da tektonik çöküntülerde birikme sonucu oluþur. (Erzincan ovasý)
- Dað eteði ovalarý : Bir daðýn yamacýndan aþaðý inen akarsu ve sellenme sularýnýn oluþturduðu birikinti ovasýdýr.
c) Birikinti Konileri : Akarsuyun tasidigi aluvyonlarýn yelpaze biciminde cokelir. Bu cokmeye denir.
- Menderesler: Akarsuyun asindýrma ve biriktirme sonucu faaliyetlerin ortak sonucu olusan yer þekillerinin en yaygin olanlarý mendereslerdir.
- Yatak egimi azalmýþ olan bir akarsu, duzenli buklumler yaparak saga sola dolana dolana akar. Buna menderes denir. (Gediz nehri, B.Menderes)