IV. Ünite : TOPLUMSAL DEĞİŞME

[aysien]

IV. Ünite : TOPLUMSAL DEĞİŞME


A. TOPLUMSAL DEĞİŞME

Bir toplumdaki toplumsal ilişkilerde, kurumlarda ve yapıda belirli bir durumdan ya da varlık biçiminden başka durum ya da biçime geçişe "toplumsal değişme" denir. Toplumsal değişme nedeni insanlığın bilgi ve deneyim birikiminin artması olabildiği gibi, savaşlar veya doğal felaketlerden sonra yaşanan bir yıkım da olabilir.
Her toplumsal değişme, belirli bir zaman diliminde somut, fiziksel ve kültürel bir çerçevede birtakım insanlar arasında geçer. Değişme bir süreçtir. Değişmenin yönü ilerleme olduğu gibi gerileme de olabilir.
Değişme bir durumdan daha iyi bir duruma geçiş biçiminde ise "ilerleme", birden fazla yönde olursa "gelişme" olur.


ÖRNEK :

“Endüstriyel üretimde kullanılan ilk makine, 1733 yılında John Kay'in yaptığı ve 'uçan mekik’ adını verdiği bir dokuma makinesidir. Bu makine o kadar hızlı çalışıyordu ki ipliklerini çıkrıkta büken dokumacılar iplik yetiştiremiyorlardı. Bu durum iplik bükme makinesinin icadına yol açtı.”
Bu olay, aşağıdakilerden hangisine bir örnek olamaz?

A) İhtiyaçlar icatları hızlandırır.
B) İcatlar yeni sorunlar yaratabilir.
C) Üretimde, değişik işler uyum içinde yürütülmelidir.
D) İcatların yaygınlaşması uzun zaman alır.
E) İcatlar üretimi artırabilir.

(1983/ÖSS)


Çözüm :
Paragrafta bize verilen bilgiye göre dokuma makinesi yavaş üretim sorununu çözmek için geliştirilmiş bir makinedir. Ancak bu makine o kadar hızlı çalışmaktadır ki, iplik bükümcüleri bu makinenin ihtiyacı olan ipliği o kadar hızlı yapamamaktadır. Bu sorunun çözümü içinse iplik bükme makinesi icat edilmiştir.
Görülüyor ki, icatlar sorun ortaya çıkarmıyorlar, aksine önlerine çıkan sorunları çözmeye çalışıyorlar.
Bu nedenle doğru yanıt: B’ dir.


1- Değişmeyle İlgili Temel Kavramlar

a. Evrim
Toplum yapısında meydana gelen yavaş, sürekli ve ileri dönük değişmelerdir. Evrim, toplumdaki kurum ve ilişkilerde boşluğa yol açmaz. Bir kurum ya da ilişki değişirken alternatifi de oluşur. Evrimde aşamalı bir değişim modeli vardır. Böylelikle toplumsal değişiklik büyük boyutlu krizlere neden olmaz. Örneğin: Türkiye’de modern toplumun gelişimi sanki hiç yokmuş gibi görünse de geride bıraktığımız 20 yıla baktığımızda değişim daha iyi anlaşılır.
Ancak evrimsel değişimin eski toplum yapısındaki öğeleri tam anlamıyla değiştiremediği yolunda eleştiriler de vardır.

b. Devrim (İnkılâp)
Bir toplumda birikmiş olan değişim isteğinin bir anda ortaya çıkarak varolan tüm toplumsal kurumları ve ilişki biçimlerini kökünden değişmesine neden olan toplumsal değişim biçimidir. Devrimde sıçramalı bir değişim modeli vardır. Bu şekilde eleştirilen eski yapı tümüyle değişmiş olur. Örneğin: Cumhuriyet Devrimi, Bolşevik Devrimi…
Ancak plansız bir devrim sürecinin toplumu felakete sürükleyebileceği yolunda eleştiriler de vardır.


2- Toplumsal Değişmeyi Açıklayan Yaklaşımlar

Toplumların geçirmiş oldukları değişimi açıklamak için, geçmiş tarih süreci incelenir. Ancak bu inceleme üç faklı tarih sürecinde yapılır. Bunlar:

a. Büyük Boy Kuramlar: Çok uzun tarih dönemlerini inceleyerek toplumsal değişimi açıklamaya çalışırlar. Örneğin: Ortaçağ, İlkçağ gibi çağların ya da uygarlıkların incelenmesini kapsayan araştırmalar.

b. Orta Boy Kuramlar: Yaklaşık olarak 30 – 50 yıllık bir tarih dönemini ele alarak toplumsal değişimi açıklamaya çalışırlar. Örneğin: Türkiye’de planlı ekonominin 30 yılı, Cumhuriyetin son 50 yılı gibi araştırmalar.

c. Küçük Boy Kuramlar: Çok kısa vadede meydana gelmiş toplumsal değişimleri incelerler. Örneğin: Türkiye’ye renkli televizyonun girişi, 8 yıllık zorunlu eğitime geçiş gibi araştırmalar.


3- Toplumsal Değişmeyi Etkileyen Faktörler

a. Fiziksel Çevre
Toplumun yaşadığı bölgedeki tüm yer üstü ve yer altı kaynakları ve bölgenin iklime dayalı özellikleri toplumun yaşam biçimini etkiler. Özellikle doğada meydana gelen deprem, sel, salgın hastalıklar çevre ile nüfus arasındaki dengeyi bozar, toplumsal yaşam biçimini belirler. Örneğin: 17 Ağustos Depreminin ardından Türkiye’de yerleşim birimlerine yaklaşımın değişmesi.

b. Bilim ve Teknoloji
Makineleşme, iletişim araçlarındaki gelişmeler, ulaşım olanaklarının artması, gibi faktörler insan ve toplum yaşamını büyük ölçüde değiştirebilir. Teknolojinin en önemli görevi insanın doğayı denetlemesine yardımcı olmaktır. Bu amaçla insan yaşamını kolaylaştırıcı araçlar sağlarken bu araçların kullanımı, kendisine özgü biçim ve kuralları beraberinde getirir. Örneğin: Sanayi Devrimi, matbaanın icadı…

c. Kültür
Toplumdaki bireylerin tutum ve davranışları, düşüncelerinde meydana gelen farklılaşmalar toplumsal değişmeye yol açar. Örneğin: toplumsal hoşgörünün artmasıyla birlikte Türkler ve Yunanlılar arasındaki birbirlerine düşmanca yaklaşımlarının azalması.

d. Demografi (Nüfus Hareketleri)
Nüfusun çokluğu, azlığı, yapısının nitelikleri (yaş, cinsiyet, eğitim), iç ve dış göçler, kentleşme gibi faktörler toplumsal değişmeyi etkiler. Örneğin: Türkiye’nin doğusundaki şehirlerden batısındaki şehirlere doğru olan göçler sonucunda, batıdaki şehirlerde ucuz işgücünün artması ve buradaki ticaretin gelişmesi, doğudaki şehirlerde işgücü yetersizliği nedeniyle ekonomik durgunluğun başlaması.

e. Ekonomi
İnsanlar arasındaki ilişki biçimlerini belirleyen önemli faktörlerden birisi de ekonomidir. Gerek ülke içerisinde, gerekse de ülke dışında gelişen ekonomik değişimler, bu değişimlerin etki ettiği toplumlardaki yapı ve kurumları da değiştirir. Örneğin: II. Dünya Savaşı sırasında yaşanan kıtlık sırasında Türkiye’de gıda maddelerinin ancak karne ile temin edilmesi.

ÖRNEK :

Üretimde otomasyon ve uzmanlaşmanın yaygınlaşması, farklı niteliklere sahip olan bir işgücü ihtiyacını doğurmuştur. Bu da eğitimde bir işe veya mesleğe hazırlayıcı faaliyetlerin yaygınlaşmasına yol açmıştır.
Bu durum, toplumsal kurumların değişmesiyle ilgili aşağıdaki yargılardan hangisine örnek olabilir?

A) Toplumsal kurumların hızla değişmesi bunalımlara yol açar.
B) Yerleşik toplumsal kurumlar diğerlerinden daha yavaş değişir.
C) Toplumsal kurumlardan birindeki değişme, diğerlerini de değişmeye zorlar.
D) Toplumsal kurumların değişmesinde kendi iç dinamikleri önemli bir rol oynar.
E) Değişme süreci içindeki bir kurumun bazı işlevlerini diğer toplumsal kurumlar üstlenir.

(1986/ÖSS)


Çözüm :
Her toplumsal kurum belli bir dönem aktivitesini sürdürür. Ayrıca toplumun doğası gereği her kurum birbiriyle etkileşim halindedir.
Böylesi bir ortamda kurumlardan herhangi birisinin geçireceği değişim diğer tüm kurumları da etkiler. Fakat diğer kurumlardaki değişim, ilk değişen kurumla en yoğun ilişki kuran diğer kurumlara sıçrar.
Paragrafın bize anlatmaya çalıştığı bilgi; herhangi bir toplumsal kurumdaki değişim, diğerlerini de zorlar.
Bu nedenle yanıt: C’ dir.


4- Toplumsal Değişme Tipleri

a. Serbest Toplumsal Değişmeler
Kültürler arası etkileşimde, kültürlerin herhangi bir baskı olmaksızın birbirlerini etkilemesidir. Ekonomik, kültürel vb. alanlarda toplumlar arasında yapılan anlaşmalar, alışverişler buna iyi bir örnektir.

b. Müdahale Yoluyla Toplumsal Değişmeler
Topluma belirli bir etki mekanizması tarafından yön vermek suretiyle yapılan değişimlerdir. Planlanmış bir çerçeve içerisinde olur. İki biçimde yapılmaktadır. Bunlar:

• Demokratik Planlı Değişme: Toplumsal değişme sürecine akılcı yoldan yön verilir. Eğitim araç olarak kullanılır. Kitle iletişim araçlarından yararlanılır. Bireylerde istenilen yönde bilgi, davranış değişikliğine yol açabilir.

• Baskı Yoluyla Değiştirme: Davranış ve bilgi değişikliği zorla oluşturulur. Özgürlükler kısıtlanır. Sonrasında, toplumda içe dönük insan sayısı artar. Kişilikli, kendine güvenen insan sayısı azalır.


Toplumsal Gelişmeyi Kolaylaştıran Faktörler:

• Toplumun kanı ve inançlarıyla çatışmayan, onlarla uyumlu yeni öğeler toplumda hızlı benimsenir.
• Ekonomik yönden kalkınmış, yapısal sorunlarını çözümlemiş toplumlarda değişme daha çabuk olur.
• Başka toplumlarla kurulacak sıkı ve sürekli ilişkiler topluma farklı düşüncelerin girmesini sağlayacağı için değişimi hızlandırır.
• Bir toplumda çocuklar gençlere, gençler de yaşlılara oranla değişmeyi daha çabuk benimserler.
• Savaş, güç, işgal gibi dış etmenlerin yoğun olması.


Toplumsal Gelişmenin Meydana Getirdiği Sorunlar:

Toplumlar canlı birer organizma gibi sürekli değişirler. Ancak yaşadıkları değişme hızı toplumdan topluma değişiklik gösterir. Geleneksel toplumlar daha yavaş, endüstriyel toplumlar daha hızlı bir değişebilir. Değişmeyen hiçbir toplum yoktur. Değişme bazı toplumsal sorunlara çözüm getirirken, bazen de birtakım sorunları beraberinde getirir. Hızlı değişmelerde ancak toplumun tüm öğelerinde bir uyum varsa sorunsuz bir değişim söz konusudur.
Toplumsal kurumlar, gelenekler, örfler ve hatta bireyler değişen bir toplumda, değişmelere direnç gösterebilirler. Sonuçta kurumların işleyememesi, kültürel değerlerin kuşaktan kuşağa aktarılamaması, bireylerden beklenen rollerin yerine getirilmemesi, kurallara uymama gibi sorunlar ortaya çıkar. Böylece toplumsal değişme süreci, hem toplumun varlığını koruma, hem de bu varlığı tehlikeye düşürme yönünde etkiler yapabilmektedir. Ancak değişmenin kaçınılmaz, sürekli ve gerekli bir süreç olduğu da bilinmelidir.

Sanayi Öncesi Toplumlarda Sanayileşme İle Meydana Gelen Önemli Bazı Değişmeler:

• Tüketim için üretimin yerini, pazar için üretim alır.
• Ticaretle, küçük işletmelerin yerini büyük işletmeler alır.
• El zanaatları giderek yok olurken yerini büyük çapta üretim yapan makinelere dayalı üretim alır.
• Ulaşım ve iletişim olanakları gelişir.
• Kırsal kesimden kentlere hızlı göç yaşanır.
• Dinsel eğitimin yerini laik eğitim alır.
• Baskıcı siyasal yapılar, demokratik yapıya dönüşür.
• Aile yapısı ataerkil aileden, yoğun olarak çekirdek aileye dönüşür.
• Yüz yüze birincil ilişkilerin yerini ikincil ilişkiler alır.
• Uluslararası ekonomik ve kültürel ilişkiler artar.


ÖRNEK :

Toplumsal öğelerin değişme hızları birbirinden farklıdır. Bu yüzden belli bir zaman aralığında, bazı toplumsal öğeler hızla değişerek farklılaşırken bazı öğelerde çok az değişiklik görülür.
Bir toplumda gözlenebilecek aşağıdaki durumlarda hangisi bu görüşle açıklanabilir?

A) Geleneksel ve çağdaş özelliklerin bir arada bulunması
B) Toplumsal değişimin kararlı ve sürekli olması
C) Toplumda olup bitene karşı duyarlığın artması
D) Kişisel ve yüz yüze ilişkilerin yaygınlaşması
E) Bazı toplumsal kurumların birden çok işlevi yerine getirmesi

(1990/ÖSS)


Çözüm :
Toplumsal yapı insan eylemleriyle şekillendiği için, oldukça dinamik bir durumdadır. Toplumsal yapıyı meydana getiren birçok öğe içerisinde insan yaşamıyla en çok iç içe olan öğe en hızlı değişen öğe olarak karşımıza çıkarken, güncel yaşamdan uzak olan öğeler daha yavaş değişmektedirler. Toplumsal öğelerin birbirlerinden farklı değişim hızlarına sahip olduğu durumlarda, herhangi bir öğe değişimini tamamlamışken bir diğeri henüz değişiminin başında olabilmektedir. Bundan dolayı aynı anda toplumda hem yeni öğelerin hem de eski öğelerin varlığını görebilmekteyiz.
Bu nedenle cevap: A’ dır.

[aysien]

B. TOPLUMSAL GELİŞMENİN UNSURLARI

1- Ekonomik Büyüme
Bir ülkedeki bir yıl boyunca yapılan ekonomik faaliyetlerden elde edilen gelir miktarının ülkede yaşayan tüm insanların sayısına bölünmesi, kişi başına düşen milli geliri gösterir. Milli gelirin artması o toplumdaki ekonomik refahın göstergesidir. Ekonomik refah, beraberinde toplumsal refahı getirir. Toplum yaşamında refah seviyesinin artması sayesinde girişimciler ellerindeki birikimi yatırıma dönüştürür. Böylelikle daha fazla işgücüne ihtiyaç duyulur. İşgücüne ihtiyacın artması ücretleri iyileştirir. Bununla birlikte üretim artar ve dış ticaret gelişir. Böylesi bir tablo ekonominin büyümesi demektir.


2- Orta Tabaka Genişlemesi
Sanayileşmiş ülkelerde orta tabakada bulunan insanların sayısı oldukça fazladır. Bunun temel nedeni, sanayileşmiş ülkelerin vergi politikasının kişilerin kazançları ölçüsünde değişmesidir. Bu şekilde ülke bir yandan zenginleşirken bir yandan da orta tabakadaki insanların sayısını arttırmış olur.


3- Toplumsal Bütünleşme
Bir toplumu oluşturan tüm unsurların (gruplar, kurumlar ve sınıflar) arasındaki bütünleşme oranı, o toplumun gelişmişliğini gösteren önemli bir unsurdur. Sınıflar arasında ancak uçurum yoksa bir bütünleşme sağlanabilir. Bu nedenle gelişmemiş toplumlarda, gelişmiş toplumlarda yaşanan bütünleşmeye rastlanmaz.


Toplumsal Çözülme:
Bir toplumda maddi ve manevi kültür elemanlarının birbirleri arasında dengesizlik oluşmasına toplumsal çözülme denir. Toplum yaşamını düzenleyen normlar (kurallar), insanlar arasındaki ilişkileri düzenler ve sağlıklı bir toplum yapısının korunmasını sağlar. Ancak insanların toplum normlarından sapmalar göstermeye başlaması toplumsal çözülmenin göstergesidir.
Toplumsal çözülmenin en önemli nedenleri; iş bölümü yetersizliği, insanların örgütlenmesi önünde engeller olması, toplumun demokratik kurumlarının zayıflaması ve milli birlik bilincinin zayıflaması olarak gösterilebilir.


ÖRNEK :

Kaplumbağa çorbası bir Fransız için ziyafetin görkemli girişini oluştururken, bir Türk bunu soğuk bir şaka olarak algılar. Domuz pirzolasını zevkle yiyen bir Alman karşısında Türk’ün pek de ağzı sulanmaz, hatta yüzü değişir. Kurbağa bacağını iştahla ısıran bir İtalyan’ın karşısında bir Türk şaşkınlıkla karışık tiksinme tepkisi gösterebilir.
Bu parçada sözü edilen durumlar, aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) Kültürel çözülme
B) Kültürel değişme
C) Kültürel gelişme
D) Kültürel farklılık
E) Kültürel çatışma

(1995/ÖYS)


Çözüm :
Paragrafta anlatılan durum, insanların beğenilerinin toplumdan topluma farklılık gösterebildiğine dair iyi bir örnektir. Toplumların beğenileri, bulunulan coğrafyaya, kültüre ve inançlara göre değişebilmektedir. Toplumların genel bir zevk eğilimleri vardır. Bu şekilde insanlar kendi bireysel beğenilerini toplumun genel eğilimine göre şekillendirebilmektedir.
Bundan dolayı yanıt: D’ dir.


ÖRNEK :

Aşağıdakilerden hangisi “toplumsal çözülme” kavramını açıklar?

A) Yerleşik kurallardan farklı, yeni kuralların oluşması
B) Bireylerin birbirlerinin çıkarlarını sınırlamaya çalışması
C) Toplumsal kurallara karşı kayıtsızlığın yaygınlaşması
D) Farklı değerlere sahip bireylerin bir arada yaşaması
E) Geçici olarak eski toplumsal düzene dönülmesi

(1991/ÖYS)

Çözüm :
Toplumlarda, değişik eğilimdeki insanların sağlıklı bir biçimde bir arada olmasını sağlayan bir çok etken vardır. İşte toplumsal normlar da bunlardan bir tanesidir. Normlar, insanları bir çerçeve içerisinde bir araya getirmekte ve herkesten, belirtilen kurallara uygun davranmasını beklemektedir. Kişilerin topluma bağlılıkları, bu kurallara uyumluluklarına bakılarak değerlendirilebilmektedir.
Toplumda bir arada yaşamak konusunda sorunlar varsa, bu durum kendisini, insanların bu kuralları dikkate almaması şeklinde kendisini gösterebilir.
Bu nedenle cevap: C’ dir.


C. NÜFUS ve KENTLEŞME

1- Nüfus
Bir ülkede yaşayan bireylerin tümünün oluşturduğu kitleye kısaca nüfus denir. Nüfus hareketlerini, yapısını, hacmini ve niteliklerini inceleyen bilime "demografya" denir. Bir ülkede nüfus yapısı ile kalkınma arasında doğru orantılı bir ilişki vardır.

2- Nüfus ile İlgili Temel Kavramlar

• Nüfus Hacmi: Bir ülkedeki nüfusun sayısal ifadesidir. Nüfusu sayısal olarak büyük olan ülkelerde, nüfus hacmi de yüksek olur.

• Nüfus Yoğunluğu: Bir ülkede kilometrekareye düşen kişi sayısıdır. Toprağa oranla nüfusu az olan ülkelerde nüfus yoğunluğu az olur.

• Nüfus Hareketleri: Nüfus hacmindeki değişikliklere denir. Modern toplumlarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri de göçtür. Modernleşme sürecine giren toplumlarda ekonomik ve kültürel yaşamın dinamikleri şehirlerde yoğunlaştığı için köyden kentlere büyük göçler yaşanmıştır ve hala yaşanmaktadır.
Az gelişmiş ülkelerdeki kentleşme, nüfus hareketlerine bağlı olarak gelişirken, gelişmiş toplumlarda ekonomik gelişmeye bağlı olarak gerçekleşir.

Köyden Kente Göçün Nedenleri
• Tarıma teknolojinin girmesi.
• Sağlık hizmetlerindeki iyileşme ve nüfus artışı.
• İşsizlik.
• Kentlerin ekonomik ve kültürel olarak çekiciliği.

Köyden Kente Göçün Sonuçları
• Gecekondulaşma ve çarpık kentleşme söz konusudur.
• Çekirdek aile sayısı artmıştır.
• Sağlık, eğitim, alt yapı sorunları ortaya çıkmıştır.
• Ekonomi ve sanayi canlanmış, ulusal gelirler artmıştır.


ÖRNEK :

Japonya önceleri, klan topluluklarından oluşan bir devletti. Kore ve Çin, kültür ve uygarlık bakımından Japonya’dan çok daha ilerideydi. Japonya’da rağbet gören Çinli ve Koreli ustalar, uygarlığı bu ülkeye taşıdılar. İpek böcekçiliği, silah ve metal yapımı ile ilgili bilgilerin yanı sıra Çin yazısı, Budizm ve Konfüçyüs felsefesi de bu yolla Japonya’ya girdi. İşte bunlar, Japon toplumunun geleceğini etkiledi.
Bu parçada, bir toplumun gelişmesinde rol oynayan öğelerden hangisi üzerinde durulmuştur?

A) Dış dünyaya ve yeniliklere açık olma
B) Kalkınmada teknik gelişmeye önem verme
C) Toplumun beklentilerini karşılama
D) Toplumu dengede tutacak bir kültüre sahip olma
E) Bireyler arasında dayanışma sağlama

(1997/ÖYS)

Çözüm :
Toplumsal yaşamın çeşitli biçimleri vardır. Bu biçimler, toplumun kurulduğu coğrafyanın özelliklerinden, toplumu oluşturan insanların örgütleniş biçimlerinden, inançlarından, kültürlerinden… etkilenir. Klan topluluklarından oluşan bir devlet yapısının önemli bir özelliği, devletin sülaleler arasında dengeli bir işleyiş tutturmaya çalışmasıdır. Ancak yine de her sülale, kendisine özgü bir yaşam tarzına sahip olabilmektedir.
Paragrafta anlatılan durum, Japonya ile Kore ve Çin arasında bir karşılaştırma yapmaktadır. Buna göre ilk olarak teknoloji ve uygarlık bakımından daha ilkel olarak gözüken Japonya, Koreli ve Çinli ustaların Japonya’da çalışmasına izin vererek, aslında yeniliğe ve dış dünyaya kucak açmıştır. Bu ise Japonya’yı diğer Ülkerlerin düzeyine taşımıştır.
Buna göre yanıt: A’ dır.

[aysien]

Konuyla ilgili ÖSYM tarafından sorulmuş sorular. (Kitabı 2005-2006 öğretim yılı için hazırladığımdan bu dönemden sonraki sorular yoktur)

1. Aşağıdakilerden hangisi azgelişmişliği belirleyen ölçütlerden değildir?

A) Doğum ve ölüm oranlarının yüksek olması
B) Okur – yazar oranının düşük olması
C) Uluslaşma oluşumunun tamamlanmış olması
D) Üretimde daha çok insan ve hayvan gücü kullanılması
E) Kişi başına düşen ulusal gelirin düşük olması

(1977)



2. Köyden kente göçün en önemli nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Tarımsal ürün fiyatlarının sanayi ürün fiyatlarına göre düşük olması
B) Sanayileşme ve makineli tarımın gelişmesi
C) Sağlık ve eğitim gibi hizmet yatırımlarının kentlerde yoğunlaşması
D) Kitle iletişim (haberleşme) araçlarının yaygınlaşması
E) Ulaşım ve taşımacılığın kolaylaşması

(1977)



3. Aşağıdakilerden hangisi, Türkiye’deki kentleşme olgusunun bir özelliğidir?

A) Kentlere göçün temel nedeninin toprak anlaşmazlıkları ve kan davaları olması
B) Kentlerin ticari ve siyasi merkezler olmaktan çıkması
C) Kentleşme hızının sanayileşme hızından yüksek olması
D) Çevre denetiminin zayıflamasıyla göç edenler arasında suça yönelmenin azalması
E) Göç edenlerin kısa zamanda kent yaşamına uyum sağlayabilmesi

(1979)



4. “Kültür, toplumsal etkileşimin ürünüdür.”
“Kültür, çevremizin insan eseri olan kısmıdır.”
Yukarıdaki tanımların her ikisinde de kültürün hangi özelliği üzerinde durulmuştur?

A) Toplumlar arasındaki ilişkilerden etkilenme
B) Toplumdan topluma değişiklik gösterme
C) Toplumsal birliği sağlayıcı olma
D) İnsan tarafından yaratılmış olma
E) İnsan gereksinimlerine cevap verme

(1982/ÖSS)



5. “Çağımız toplumlarının bazılarında gözlemlenen değişme, tüm toplumsal öğelerde aynı zamanda ve hızda olmamaktadır. Bu da, geleneksel ve çağdaş toplumsal yapıya ilişkin bazı özelliklerin bir arada bulunmasına yol açmaktadır. Geçiş dönemindeki bu toplumlarda geleneksel değerler bir ölçüde anlamını yitirmiş. Çağdaş değerler ise henüz tümüyle özümsenememiştir.”
‘Kültürel çözülme olarak adlandırılan bu durumu, toplum nasıl bir yol izleyerek daha az bir sarsıntıyla geçirebilir?

A) Değişmeyi, yalnızca bilin ve teknoloji alanlarına sınırlayarak
B) Geleneksel değerleri, değişmelerin etkisinden koruyarak
C) Bir yenilik benimsenmeden, başka bir yenilik yapmayarak
D) Yeniliklerin tartışılmasını önleyerek
E) Farklı alanlardaki değişmeyi, dengeli ve uyumlu tutmaya çalışarak

(1982/ÖYS)



6. Aşağıdakilerden hangisi kültürün bir niteliği değildir?

A) Gelişmiş toplumlara özgü olma
B) Bir toplumda kuşaktan kuşağa aktarılma
C) Toplumdaki bireyleri birbirine yaklaştırma
D) Toplumların ayırt edici özelliği olma
E) Zamanla değişikliğe uğrayabilme

(1981/ÖYS)



7. “Kültürel öğeler, insanın biyolojik, psikolojik ve toplumsal nitelikteki temel gereksinimlerini gidermeye yöneliktir. Psikoloji bilimi doyumla sonuçlanan davranışların giderek alışkanlığa dönüştüğünü göstermiştir. Kültürel öğelerin de, zaman içinde varlıklarını sürdürebilmeleri bireylere sağladıkları doyumla açıklanabilir.”
Bu görüşe dayanarak aşağıdaki yargıların hangisine ulaşılabilir?

A) Kültürü zenginleştirmek için bireylerde yeni gereksinimler yaratılmalıdır.
B) Gereksinimleri karşılamada yetersiz olan kültürel öğeler zamanla varlığını yitirebilir.
C) Bireylerin her türlü gereksinimlerinin karşılandığı toplumlarda kültürel gerileme başlar.
D) Aynı gereksinim, değişik kültürlerde değişik yollarla karşılanmakta olabilir.
E) Kültür alışverişi, gereksinimleri birbirinden farklı toplumlar arasında gerçekleşebilir.

(1982/ÖSS)



8. Buhar makinesi James Watt'tan yüzyıl kadar önce icat edildiği halde bu makinenin sanayide kullanılması hemen gerçekleşmedi. Çünkü XVll. yüzyılda sanayi henüz gelişmemişti. Sanayinin gelişmesini hazırlayıcı koşullar XVlll. yüzyılda olgunlaştı. Buhar makinesi de ancak bundan sonra sanayide kullanılmaya başlandı.”
Bu bilgilere dayanarak, aşağıdaki yargılardan hangisine ulaşılabilir?

A) Yenilikler elverişli ortamlarda benimsenip yaygınlaşır.
B) Yenilikler, toplumsal sorunlar yaratabilir.
C) Olumsuz tepkiler, yeniliklerin yaygınlaşmasını önler.
D) Teknolojik yenilikler, toplumsal yaşamı değiştirir.
E) Yeniliğe açıklık bakımından toplumlar arasında fark vardır.

(1983/ÖSS)



9. Geleneksel toplumlarda görülen geniş aile tipi endüstrileşme ile birlikte yerini çekirdek aile tipine bırakmaya başlamıştır.
Bu gözlem, aşağıdakilerden hangisinin bir kanıtı olabilir?

A) Sosyal değişme
B) Sosyal dayanışma
C) Sosyal tabakalaşma
D) Sosyal etkileşim
E) Sosyal çözülme

(1984/ÖYS)



10. “Durkheim, toplumsal kuralların gücünün azalması veya yetersizliği sonucunda bireylerin davranışlarıyla değer sistemleri arasındaki uyumun bozulmasına ve toplumsal dayanışmanın zayıflamasına ‘kuralsızlık’ (anomi) adını vermektedir.”
“Kuralsızlık”ın yaygınlaştığı bir toplumda aşağıdakilerden hangisinin görülmesi beklenmez?

A) Sorumluluk duygusunun zayıflaması
B) Toplumsal ilişkilerin biçim değiştirmesi
C) Toplumsal görüş ayrılıklarının azalması
D) Yönetime karşı güvenin sarsılması
E) Toplumsal değerlere bağlılığın azalması

(1985/ÖYS )



11. – Gece vakti tırnak kesmek uğursuzluk getirir.
– Yatan çocuğun üstünden atlanırsa boyu kısa kalır.
– Eşiğe oturanın rızkı kesilir.
Batıl olduğu bilinse bile bu tür inançların toplumsal hayatta etkili olmaya devam etmesini sağlayan temel etken aşağıdakilerden hangisidir?

A) Toplumsal değişmeyi yönlendirmesi
B) İstenmeyen davranışları engellemesi
C) Açıklanamayan konulara ışık tutması
D) Düşünce ayrılıklarını gidermesi
E) Bireylere güven duygusu vermesi

(1989/ÖSS)



12. İlk daktilo makinesi 18. yüzyıl başında yapılmış, ancak yüz elli yıl kadar sonra yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Oysa 19. yüzyılın sonlarında ilk denemeleri yapılan televizyon, hızla tüm toplum kesimlerine yayılmıştır.
Bu örnek aşağıdaki genellemelerden hangisini destekler?

A) İnsan ihtiyaçları çeşitlenmiştir.
B) Belli süre içinde gerçekleşen buluşların sayısı artmıştır.
C) Bilimsel bilgi birikimi artmıştır.
D) Buluştan, yaygın bir şekilde yararlanma süresi kısalmıştır.
E) Üretimde, beklenmeyen ölçüde bir verim artışı olmuştur.

(1986/ÖSS)



13. Asya bozkırlarında zaman zaman görülen kuraklığın yol açtığı göçler, katı bir hiyerarşiye ve güçlü geleneklere dayanan geniş aile yapısını ortaya çıkarmıştır. İnsanları ayrı ayrı yerleşmeye zorlayan Norveç fiyortları ise bireyciliğe yol açmıştır.
Bu görüşe dayanarak, aşağıdaki genellemelerden hangisine ulaşılabilir?

A) Doğa koşulları değişmese de toplumsal yapı zamanla değişir
B) Aile yapısı değiştikçe toplumsal yapı da değişir.
C) Doğa koşulları toplumun yapısını etkiler
D) İnsanlar toplu halde yaşadıkları zaman, doğa üzerinde daha etkili olurlar
E) Toplumla doğa koşulları arasında ilişki kurmak zordur

(1987/ÖSS)



14. Uçak icat edildikten sonra hava ulaştırmacılığı gelişti. Bu alanda ortaya çıkan sorunları çözümlemek, ilişkileri düzenlemek için yeni hukuk kuralları oluşturuldu.
Bu durum, aşağıdaki genellemelerden hangisine bir örnek olabilir?

A) Hukuk kuralları ülkelere göre değişir.
B) Hukuk sisteminin çağdaşlaştırılması toplumsal gelişmeyi hızlandırır.
C) Hukuk kurallarının değişmesi zaman alır.
D) Yeni sorunlar, hukuk sisteminde yeni düzenlemeler gerektirir.
E) Yeni yaptırımlar hukuk kurallarını güçlendirir.

(1987/ÖYS)



15. Kitle iletişim araçlarındaki gelişmeler, dünyanın ‘çeşitli bölgelerinde yaşayan, farklı kültürlere sahip insanların birbirleriyle tanışmasını ve karşılıklı anlayış içinde yakınlaşmalarını sağlamaktadır.
Bu parçada, kitle iletişim araçlarının özellikle hangi işlevi üzerinde durulmaktadır?

A) Belirli bir kültürün etkisini yayma
B) Kültür birikimini kuşaktan kuşağa aktarma
C) Kişilerin ilgi alanlarını genişletme
D) Kültür alışverişini kolaylaştırma
E) İnsanlarda öğrenme merakı uyandırma

(1989/ÖSS)



16. Son arkeolojik bulgular, tarım devriminin Ortadoğu, Çin Hindi, Orta ve Güney Amerika’da büyük ırmakların kıyısında, birbirinden bağımsız olarak başladığını göstermiştir. Oysa daha önceleri, tarım devriminin Mezopotamya’da başladığı ve suya atılan bir taşın halkaları gibi işleyerek ülkeden ülkeye geçtiği sanılıyordu.
Buna göre, son arkeolojik bulgular aşağıdaki görüşlerden hangisinin yanlışlığını ortaya çıkarmıştır?

A) Benzer doğa koşulları benzer üretim biçimleri yaratır
B) Her yenilik tek bir kaynaktan doğup dünyaya yayılır
C) Her toplumun kültürü kendine özgüdür
D) Her toplum evrim basamaklarını farklı sürelerde geçer
E) Bireysel yaratıcılık uygarlığın gelişmesinde etkili olur

(1992/ÖSS)

[aysien]

17. “Ulusumuzun son yıllarda karşılaştığı yoğun olaylar, dönemimizin gençlerini eski dönemlerin yaşlıları kadar deneyim sahibi yaptı. Gençlerimiz belki de büyüklerinden üç kat fazla olaya tanık oldukları için, onları kendi yaşlarından üç kat yaşlı sayabiliriz. Gençlerimizin, geçirdikleri bu deneyimlerden yararlanıp ülkeye hizmet edeceklerine, dirençle ve inançla donanmış olarak görevlerini hakkıyla yerine getireceklerine inanıyorum.”
Günümüz Türkçesine çevrilmiş olan bu sözleriyle ******’ün Türk toplumuna vermek istediği temel mesaj aşağıdakilerden hangisidir?

A) Ulusa düşen ilk iş, gençlerin kendilerine güvenmelerini sağlamaktır
B) Gençlere, ulusal tarih çok iyi öğretilmelidir
C) Gençlere güvenilmeli ve ülke kalkınmasında görevler verilmelidir
D) Toplumsal sorunların çözümünde geleneksel yöntemlere başvurulmalıdır
E) Deneyimli büyükler gençlere yol göstermelidir

(1993/ÖSS )



18. Gerçeklerin durmadan değiştiği, değişmeyen toplumsal düzen ve düzenlemelerden söz edilemeyeceği bir dünyada yaşıyoruz. Kurumları, kuralları, inanç ve kanıları kutsal, dokunulmaz ve değişmez şeyler saymak artık mümkün değildir. Bu nedenle toplumda tek değişmez kural, her yurttaşı eğitmek ve onların yaşamın her yönünü özgürce tartışabilecekleri bir ortam sağlamak olmalıdır.
Buna göre, günümüz toplumunun gerektirdiği niteliklerde insanlar yetiştirebilmek için, ******’ün aşağıdaki sözlerinden hangisinin toplumda ilke olarak benimsenip uygulanması gerekir?

A) Yurtta sulh, cihanda sulh.
B) Milli sınırlar içinde vatan bir bütündür.
C) Denebilir ki, hiçbir şeye muhtaç değiliz, yalnız tek bir şeye çok ihtiyacımız vardır: Çalışkan olmak.
D) Cumhuriyet, fikri hür, vicdanı hür, irfanı hür nesiller ister.
E) Hayatta en hakiki mürşit ilimdir.

(1993/ÖYS)



19. Sanayileşmiş toplumlarda, kadınların statü ve rollerinde, ev dışında çalışmaya başlamalarıyla birlikte önemli değişmeler olmuştur. Kadınlar bir yandan toplumda erkeklere özgü kabul edilen, iş, statü ve rollere sahip olurken, diğer yandan ailede alınan kararlara da aktif olarak katılmakta, ev işlerinde ve çocuk bakımında babanın da sorumluluk almasını istemektedirler. Bu durum erkek egemenliğinin giderek azalmasına yol açmaktadır.
Sanayileşmeyle birlikte ailenin otorite yapısında görülen bu değişmenin temel nedeni aşağıdakilerden hangisidir?

A) Kadının ekonomik bağımsızlık kazanması
B) Ailenin, bazı görevlerini diğer kurumlara devretmesi
C) Eşlerin benzer sosyokültürel etkinliklere yönelmeleri
D) Kadının daha az çocuk sahibi olması
E) Eşler arasındaki duygusal bağın güçlenmesi

(1993/ÖYS)



20. Eskiden, aşıklar diyar diyar gezerek halkın dertlerinin duyurulmasına aracılık ederlerdi. Kars yöresinden bir aşık, köyündeki yoksulluğu şiirlerine, türküsüne döküp diğer insanlara ulaştırırdı. Bugün basın ve televizyon var. Bu nedenle, ülkemizde aşık geleneği sona eriyor.
Bu parçada, aşık geleneğinin son bulması aşağıdakilerden hangisine bağlanmaktadır?

A) Toplumsal gereksinimlere
B) Teknolojik değişmelere
C) İşbölümündeki farklılaşmalara
D) Bilgi birikimindeki çeşitlenmelere
E) Bireyler arası dayanışmanın azalmasına

(1997/ÖSS)



21. Aşağıda, bazı durumlar ve bunlarla ilgili atasözleri verilmiştir.
— Acısı yeni olan birinin üzüntüsünü artıracak söz ya da davranışlardan kaçınmak gerektiğini belirtmek için “Açık yaraya tuz ekilmez.” denir.
— Yetersiz koşullarda yapılacak işin verimli olamayacağını anlatmak için “Ay ışığında ceviz silkelenmez.” denir.
— Bir işi sonuçlarıyla birlikte tekrar tekrar düşünüp, dikkatle planladıktan sonra yapmak gerektiğini anlatmak için “Dokuz ölç, bir biç.” denir.
Bunlar, atasözlerinin hangi işlevini örneklendirmektedir?

A) Toplumsal bir olayı değişik yönleriyle açıklama
B) Toplumda, önyargılı davranışların yaygınlaşmasını önleme
C) Toplumun deneyim ve gözlemlerini aktarma
D) Toplumdaki ortak özlemleri yansıtma
E) Toplumsal değerleri, günün koşullarına uygun hale getirme

(1995/ÖYS)



22. Salı gününün uğursuz olduğuna inanan bir kişi, perşembe günü düşmüş ve ayağını burkmuştur. Kendisine “Salı gününe uğursuz derken, perşembe günü düşüp ayağını burktun” diyen yakınına; “Salı düşseydim ayağım burkulmakla kalmaz, kırılırdı“ cevabını vermiştir.
Ayağını burkan kişinin bu cevabı aşağıdakilerden hangisini göstermektedir?

A) Bireyin farklı rollerinin birbiriyle çatışabileceği
B) Bireysel davranışların normlardan sapabileceğini
C) Bazı yerleşmiş inançların değişmeye dirençli olduğunu
D) Toplumsal rollerin statülere dayalı olduğunu
E) Her türlü davranışın öğrenme yoluyla kazanılabileceğini

(1996/ÖYS)



23. Havada bulut yok bu ne dumandır
Mahlede ölüm yok bu ne figandır
Şu Yemen elleri ne de yamandır
Ano Yemen’dir, gülü çemendir
Giden gelmiyor acep nedendir.

Sözleriyle başlayan “Yemen Türküsü” sadece 5/8Iik basit bir melodi değildir. Bu türkünün içinde Osmanlı toplumunun savaştan çektiği acılar, sevgiliye ve çocuklara duyulan özler yabancı bir ülkede ölümün acısı da vardır.
Bu parçada, türkülere ait özelliklerin hangisi üzerinde durulmuştur?

A) Başka toplumların kültürel değerlerini etkilemesi
B) Halk diliyle söylenmiş olması
C) Geleneksel değerleri etkilemesi
D) Toplumsal ilişkilere yön vermesi
E) Duygu ve düşüncelerin iletilmesinde bir araç olması

(1996/ÖYS)



24. Otomobil icat edildikten sonra, trafik akışını sağlayacak yeterli genişlikte yollar yapılmasaydı, otomobil - yaya ilişkisini düzenleyecek kurallar konmasaydı belki de otomobil insanlar tarafından kabul görmeyecek, bu denli yaygınlaşmayacaktı.

Buna göre, teknolojik gelişmelerin kabul görmesi aşağıdakilerden hangisine bağlıdır?

A) Çevrenin ve toplu yaşamın yeniliklerle uyumlu hale getirilmesine
B) Sorun yaratabilecek teknolojik değişmelerin engellenmesine
C) Çevrenin düzenlenmesinde ekonomik olanaklardan yararlanılmasına
D) Değişmeye neden olan etkenlerin açıklanmasına
E) Sorunların çözümünde önceki deneyimlerden yararlanılmasına

(1995/ÖYS)



25. Aşağıdakilerden hangisi Türkiye’nin belirli kentlerinde görülen konut açığının temel nedenidir?

A) Nüfuslarının hızlı artması
B) Yerleşim alanlarının yetersiz olması
C) İnşaat sektörünün gelişmemiş olması
D) Çok katlı konutlara öncelik verilmesi
E) Yapıların iklim koşullarına uymaması

(1988/ÖSS)



26. Dünyamızda 6000 farklı dil konuşuluyor. Dilbilimciler bu dillerden birçoğunun güvencede olmadığını, bunları konuşanların giderek azaldığını söylüyorlar. Örneğin, en az 90 değişik dilin konuşulduğunu Etiyopya’da bugün, Ongota dilini yalnızca 90 kişi, Elmolo dilini 6 kişi konuşuyor. Alaska’daki 20 dilden iki tanesi çocuklara öğretiliyor. Bir veya iki kuşak sonra, bu dilleri konuşanlar kalmayınca, yüzyıllardır süren iletişim ve öğrenme biçimleri, deneyimler yok olacak.
Parçaya göre, bir dilin ortadan kalkması, daha çok aşağıdakilerden hangisine yol açar?

A) Evrensel değerlerin bozulmasına
B) Kültürel alışverişlerin bozulmasına
C) Kültürel birikimin kaybolmasına
D) İnsani özelliklerin yozlaşmasına
E) Toplumsal kurumların bölünmesine

(1997/ÖSS)



27. Aşağıdaki şekil, bir ülkedeki doğum ve ölüm oranlarının yıllara göre değişimini göstermektedir.



Bu ülkenin nüfusu hangi yıl dolayında en çok artmıştır?

A) 1940 B)1950 C) 1960 D) 1970 E) 1980

(1986/ÖSS )



28. Bir yörede nüfus artışları, iş olanaklarının artışıyla sıkı bir ilişki içinde ise bu yöredeki nüfus artışında aşağıdakilerden hangisinin payının en büyük olduğu söylenebilir?

A) Konut yapımının hızlanmasının
B) Doğumların artmasının
C) Ölümlerin azalmasının
D) Çevreden olan göçlerin çoğalmasının
E) Düzenli ulaşım ağına sahip olmasının

(1988/ÖSS)



29. İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra çok hızlı bir gelişme sürecine giren Japonya’da ekonominin büyümesiyle hizmet talebi arttı, kadınlar daha kolay iş bulmaya başladı. Bugün çalışanların %40’ını oluşturan kadınlar için Konfüçyüs’ün “Gençliğinde babana, yetişkinliğinde kocana, yaşlılığında oğluna hizmet edeceksin.” ilkesi önemini hızla yitiriyor, eski geleneklerin etkisi ve görücü usulü evlilik azalıyor. Kadın çağdaş dünyada erkeklerle aynı statüye ulaşıyor.
Bu parçada sözü edilen durum aşağıdakilerden hangisine örnektir?

A) Ulusal amaçların ekonomik gelişme üzerindeki etkisine
B) Siyasal yönetimdeki değişmenin ulusal amaçlar üzerindeki etkisine
C) Ekonomik değişmenin toplumsal değerler üzerindeki etkisine
D) Toplumsal değerlerdeki değişmenin eğitim sistemi üzerindeki etkisine
E) Ekonomik gelişmenin siyasal yönetim üzerindeki etkisine

(1998/ÖSS)



30. Zanaatkarlar atölyelerde insan nüfusuna yetecek miktarda üretim yapamıyorlardı. Bunun sonucu olarak, fabrika tarzı, seri ve bol üretime geçildi.
• Artan üretimi karşılayacak hammaddeyi ve enerjiyi bulma ve ürün fazlasını başka ülkelere gönderme isteği, taşımacılığı ve petrolün önem kazanmasını sağladı.
• Üretimin ve bilgilerin artması, insanlara bir an önce hem ürünlerin tanıtılmasını hem de bilgilerin iletilmesini gerektirdi. Bu da iletişim devrimini doğurdu.
Yukarıda verilenlere göre, toplumsal değişmeye neden olan temel etken aşağıdakilerden hangisidir?

A) İnsan gereksinimleri
B) Yönetim yapısı
C) Hızlı nüfus artışı
D) Kültürel ilişkiler
E) Toplumsal dayanışma

(1996/ÖYS)



Cevapları:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
C A C D E A B A A C

11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
B D C D D B C D A B

21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
C C E A A C B D C A